In de ‘week van de biologie’ van 1-7 oktober 2018 doet zich een nieuw fenomeen voor. De voorlichting over het Rijksvaccinatieprogramma is binnengedrongen in het biologie-onderwijs op de middelbare school.
‘De komende tijd worden alle 14-jarigen opgeroepen om zich te laten vaccineren tegen meningokokkenziekte. En de 15 tot en met 18-jarigen volgen in 2019. Misschien krijg jij binnenkort ook wel een brief van de GGD om deze nieuwe prik te halen. Weet je eigenlijk wel wat een vaccin precies is en hoe het werkt? Dat ga je de in deze lessen uitzoeken.’ 1
Het is geen toeval dat de voorlichting over vaccineren is gekoppeld aan de start van de men ACWY-vaccinatieronde voor 14-jarigen. Volgens het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) zijn er van 2007-2017 vier kinderen overleden aan meningokokkenziekte in de leeftijdsgroep 10-15 jaar.2 Deze leeftijdsgroep omvat meer dan 1 miljoen kinderen (1.171.233 op 17 juli 2018)3 Dus vier kinderen over een periode van 10 jaar op ruim 1 miljoen kinderen… vreselijk voor de nabestaanden, maar geen reden tot paniek voor de bevolking. En voor vele kinderen – als ze het zouden weten – waarschijnlijk ook geen reden om het men ACWY-vaccin te gaan halen. Deze blogpost gaat over hoe 14-jarigen over de streep getrokken worden om zich te laten vaccineren tegen men ACWY.
In acht stappen naar de prik
De lijst met leerdoelen van het lespakket: ‘leren over vaccineren’ begint met: ‘je weet wat een vaccin is’ en eindigt met ‘je kan een weloverwogen besluit nemen of je je wil vaccineren’. Het lespakket neemt 14-jarigen in 8 stappen bij de hand mee naar een ‘weloverwogen’ beslissing. Wat wordt er wel, en wat wordt er juist niet verteld? En hoe zwaar weegt dat op de besluitvorming van een 14-jarige?
Leren over vaccineren: Stap 1 – Film kijken
Na het zien van dit filmpje zullen tieners waarschijnlijk geschrokken zijn. En dat is waarschijnlijk de bedoeling? De farmaceutische industrie mag geen reclame maken, maar angst is bepalend bij het maken van een keuze. De arts geeft eenzijdige en onvolledige voorlichting en direct na het zien van zeer confronterende beelden het advies om de prik te gaan halen.
Wat de arts niet verteld over meningokokkenziekte – maar wel zou moeten vertellen! – is dit:
1. De ernst van meningokokkenziekte is juist heel erg afgenomen in de leeftijdsgroep van 10-15 jaar.
In 1991 waren er 9 sterfgevallen, in 2001 waren dat er 6 en in 2017 was dat aantal 0.2
2. De kans om meningokokkenziekte te krijgen is heel erg klein.
Er zijn verschillende soorten meningokokkenbacteriën die meningokokkenziekte kunnen veroorzaken. De belangrijkste zijn men B, A, C, W135, X, Y, Z en E29.4 De onderstaande grafiek van het aantal gevallen van de meest voorkomende invasieve meningokokkenziekte per jaar is afkomstig van de website van het RIVM. 5 Het betreft de cijfers van alle leeftijdsgroepen.
Men B (de blauwe lijn) komt ongeveer net zoveel voor als men W in Nederland, maar hier wordt niet tegen gevaccineerd. En de kinderen worden er ook niet over geïnformeerd dat zelfs als je het men ACWY-vaccin haalt, je toch nog meningokokkenziekte zou kunnen krijgen door bijvoorbeeld men B die niet in het vaccin zit.
Men A komt sinds 2004 meer niet voor in Nederland, maar zit wel in het Men ACWY vaccin.6 Men C (rode lijn), en Y (paarse lijn) zitten in ook het men ACWY-vaccin. Maar die komen maar heel weinig voor. Men W zit ook in het men ACWY-vaccin. Op de grafiek is te zien dat er vanaf 2015 een lichte stijging is in het aantal ziektegevallen veroorzaakt door men W, maar dit haalt niet bij het aantal gevallen die werden veroorzaakt door men B, dat in de hoogtijdagen piekte tot ruim boven de 500 en overigens is gedaald zonder dat er ooit tegen is gevaccineerd.
Alle verschillende vormen van meningokokken bij elkaar opgeteld, in alle leeftijden (inclusief een lichte stijging van men W) komen in 2017 niet boven de 200 per jaar uit. Op een bevolking van ruim 17 miljoen mensen is dus de kans om een vorm van meningokokkenziekte te krijgen afgerond 0,001% in 2017. (200 : 17.000.000 x 100% = 0,00117647058823 % kans om meningokokkenziekte te krijgen).
Het is een zeer kleine kans, en bovendien valt meningokokkenziekte goed te behandelen met antibiotica als je er op tijd bij bent, maar dat wordt de kinderen ook niet verteld.
3. Niet elk kind die de ziekte krijgt, eindigt met geamputeerde benen of sterft eraan.
Het RIVM zegt hierover:
‘Door snelle behandeling worden de meeste mensen weer beter. Als iemand erg ziek is, is opname in het ziekenhuis nodig.’7
In de film zegt Felice over haar geamputeerde benen: “Ik heb gewoon pech gehad, bij mij heeft de bacterie de bloedbaan bereikt.” Waarom wordt Felice ingezet om het ‘lesmateriaal’ te ondersteunen? Dat ze pech heeft gehad is verdrietig, maar niet de norm. En haar gebruiken om generaties kinderen over te halen om het men ACWY vaccin te willen is manipulatief. En bovendien:
4. Vaccins hebben bijwerkingen! De arts in het filmpje van ‘leren over vacineren’ rept er met geen woord over, maar vaccineren is niet zonder risico. Op de bijsluiter staat een lijst met bijwerkingen, maar dat zijn slechts de ‘ongewenste neveneffecten’ die de fabrikant van het vaccin waargenomen heeft. En de fabrikant wil zijn product verkopen, dus veel ouders houden er rekening mee dat deze lijst niet volledig is of hoger uit zou kunnen vallen.
Vigiaccess is een instituut dat onder toezicht van de Wereldgezondheidsorganisatie de door de ontvangers van menigokokken-vaccins (waaronder Nimenrix) gerapporteerde bijwerkingen bijhoudt. Op 30-09-2018 staat de teller op 77.795 gemelde gevallen van vaccinatieschade door MenACWY wereldwijd. Dit is een fractie van het totaal. Naar schatting wordt er maar een paar procent van de bijwerkingen gemeld, want over het algemeen worden mensen niet voorgelicht dat je dit dient te melden. Voor de volledigheid, Vigiaccess meldt dat 55% van de vaccinatieschade voorkomt in de leeftijdsgroep van 2-17 jaar, waaronder de 14-jarigen vallen.8 Zij hebben recht op deze informatie.
Stap 1 is ongenuanceerde, eenzijdige en angstaanjagende voorlichting. Het doel is kennelijk kinderen bang maken voor de ziekte, en onwetend houden over de risico’s van het vaccin?
Leren over vaccineren: Stap 2 – Strip tekenen
Na de hersenen is het immuunsysteem een van de meest gecompliceerde en minst begrepen systemen van het lichaam. Er leven triljoenen bacteriën in ons lichaam. Sterker nog: zonder bacteriën is er geen leven mogelijk op deze aarde. Op elk moment is 10-20% van de bevolking besmet met meningokokken zonder dat ze er ziek van worden.9 Dus in elke klas van 20 tot 30 kinderen lopen er op een willekeurig moment twee tot vier kinderen rond met meningokokken op hun keel, die ze kunnen verspreiden. Dat is een natuurlijke situatie, en niet iets om bang voor te zijn. De precieze redenen van een ‘invasieve infectie’ – meningokokken die doordringen tot de bloedbaan – is niet bekend.9
Het onderwijs over ons geweldige immuunsysteem wordt in een filmpje van 1.30 minuten afgeraffeld. Het filmpje is vooral leuk, en sommige kinderen vinden het maken van een strip misschien leuk. Maar als onderwijsmateriaal schiet het tekort.
Nadat de kinderen in stap 1 hoogstwaarschijnlijk bang zijn geworden voor de ziekte komt stap 2 in een kort filmpje neer op: ..en de oplossing van het probleem is… het VACCINNN. Met een grappige animatie wordt de werking van het vaccin uitgelegd. De informatie in het filmpje zegt niets over de controverse die er bestaat over de ‘antilichamen theorie’. Antilichamen zijn maar een klein onderdeel van de totale immuunreactie. En het is bekend dat kinderen die een aandoening hebben waardoor ze niet eens in staat zijn om antilichamen aan te maken (hypogammaglobulinemie) wel in staat zijn infectieziektes door te maken.10 De nadruk op de noodzaak om antilichamen aan te maken heeft volgens kritische denkers te maken met het feit dat vaccins de aanmaak antilichamen stimuleren. Maar nogmaals het immuunsysteem is een systeem, en 95% van de reactie van het immuunsysteem wordt door andere processen uitgevoerd dan antilichamen.
Er ontbreekt nog iets in het filmpje… dat is wat er precies ingespoten wordt en wat daar de ‘ongewenste neveneffecten’ van zijn. In zijn algemeenheid bevatten vaccins naast de ‘ziekteverwekkers’ (gemanipuleerde bacteriën en virussen), chemische ‘hulp’stoffen (zoals aluminiumverbindingen, formaldehyde, polysorbaat-80 etc), en ‘vervuilingen’ van de dierlijke kweekbodems (zoals cellijnen van kippenembryo’s, en longweefsel van geaborteerde menselijke embryo’s) waar vaccins op worden geproduceerd. Maar dat is kennelijk niet belangrijk om te weten. De kinderen mogen nu tekenen.
Stap 2 – volgend op stap 1 waarin op ongenuanceerde wijze een bedreiging wordt gecommuniceerd – geeft de ‘oplossing’ voor een ‘probleem’?
Leren over vaccineren: Stap 3 – Informatie verzamelen
Voor informatie worden de leerlingen verwezen naar het RIVM. De site van het RIVM is zeer uitgebreid, maar de belangrijkste informatie ontbreekt, namelijk informatie over de werking van de inhoudsstoffen in het lichaam van een baby, of in dit geval 14-jarige. Bijwerkingen bestaan eigenlijk niet. ALLES is werking! Je spuit stoffen in en die stoffen hebben een werking, een effect in het lichaam. Als dat ons aanstaat noemen we dat werking, en alles wat ons niet aanstaat ‘bij’werking, alsof het maar een ‘bij’product is, of niet vaak voor zou komen. Op dit vlak is er nog zeer veel onwetendheid, want farmaceutische bedrijven zijn er uiteraard niet mee gebaat om te ontdekken dat hun product ook een schaduwkant heeft.
De belangrijkste reden van de toenemende weerstand om te vaccineren is het ontbreken van veiligheidsnormen en openbaar, onafhankelijk wetenschappelijk bewijs dat vaccineren veilig is. Dat is wat vele ouders zorgen baart – bij elk vaccin. En ook in dit geval is de onbeantwoorde vraag: hoe kan de arts, of de overheid ons verzekeren dat het MenACWY geen schade toebrengt?
Vanuit de Stichting Vaccinvrij is via de Wet op Openbaarheid van Bestuur, een zogeheten WOB-verzoek gedaan om erachter te komen of het bewijs dat vaccineren veilig is eigenlijk wel bestaat. Het begint de burger op te vallen, dat noch artsen, noch journalisten, noch beleidsmakers dit wetenschappelijk bewijs persoonlijk hebben gelezen of in staat zijn om het te overleggen. De overheid is wettelijk verplicht om een WOB-verzoek binnen een bepaalde termijn te beantwoorden. Meer informatie op de pagina: ‘WOB-Verzoek’.
Naast de ontbrekende informatie over de schaduwkanten van vaccineren, ontbreken ook de cijfers, uitgesplitst per leeftijd, waaruit de ouders of de kinderen, kunnen afleiden hoe groot, of in dit geval hoe klein de kans is om de ziekte te krijgen.
Dat ‘vaccineren een keuze is’ klinkt goed, maar in de praktijk komt het erop neer dat het onmogelijk is om een keuze te maken als je geen volledige informatie hebt. De voorlichting van het RIVM laat dus nog veel te wensen over. Nog steeds, ondanks de belofte om de voorlichting te verbeteren en een flinke investering van de belastingbetaler van €2.000.000,- die voor dit doel beschikbaar is gesteld.11
Stap 3 dient om het zaadje te planten dat je als je informatie over vaccins nodig hebt je naar het RIVM gaat?
Leren over vaccineren: Stap 4 – In het nieuws
De opdracht is nu om een aantal krantenartikelen te lezen:
* Waarom zou ik nog mijn kind inenten? – De Volkskrant
* Mijn kind ging bijna dood omdat anderen niet inenten – De Telegraaf
* Catheleine had meningitis B: Ik heb geluk gehad, ik leef nog – RTL Nieuws
* Is het meningokokken ACWY-vaccin voor baby’s een van de meest onnodige vaccins ooit? – Stichting Vaccinvrij
* Tattoo-artiest Kat Von D wil kind “veganistisch en zonder vaccinaties” opvoeden – NU.nl
De Volkskrant De Telegraaf, RTL nieuws en NU.nl vertegenwoordigen allemaal de reguliere media. En 95% van de artikelen in de reguliere media zijn pro-vaccins. De nadruk op ‘dood’ door meningokokkenziekte in de pers en de media is buiten proporties. En het zwart maken van ouders die niet vaccineren is irrationeel, zolang niemand nog de veiligheidsnormen of het wetenschappelijk bewijs dat vaccineren veilig is boven water heeft gekregen.
Als vaccins werken, waarom komt het dan door anderen dat ze niet werken? Als vaccins doen wat ze beloven te doen zouden gevaccineerde kinderen beschermd moeten zijn, ook al is de hele wereld om hen heen niet gevaccineerd. En waarom lees je geen informatie in de krant over de bedreiging die gevaccineerde kinderen vormen voor andere (ongevaccineerde) kinderen? ‘Shedding’ is een begrip dat we nog moeten tegen komen in de krant. Maar een feit is dat kinderen die bijvoorbeeld worden gevaccineerd met BMR, worden ingespoten met levende, gemanipuleerde virussen. En deze virussen worden uitgescheiden, en hierdoor kunnen andere kinderen besmet, en zelfs ziek worden.12
De Stichting Vaccinvrij staat misschien wel leuk in het bovenstaande lijstje, maar een feit is dat vaccin-kritische artikelen géén podium krijgen in de media. In de hele eenzijdige discussie die nu al maandenlang gaande is tussen de mensen die niet of gedeeltelijk vaccineren, en de mensen die wel vaccineren slechts de mensen die wel vaccineren de ruimte krijgen om hun standpunt naar buiten te brengen in de krant en op de TV.
Stap 4 dient om de basis te leggen voor verdeeldheid? Veel gebruikte termen als ‘pro,- en antivaxxers’ leiden de aandacht af van waar het werkelijk om gaat. En dat is: is het nodig? Is het veilig? Waar is de wetenschap, en waar zijn de cijfers die dat onderbouwen?
Leren over vaccineren: Stap 5 – Vraag het thuis
De verdeeldheid beperkt zich niet tot het klaslokaal. De kinderen moeten de ouders interviewen. Ik heb vaak gehoord van ouders dat zij niet vaccineren, maar hier niet openlijk voor uit willen komen. Het levert hen te veel stress op. Laten we eerlijk zijn, als je spreekt tegen de ‘consensus’ van de gevestigde orde in, dan kan dit heel bedreigend of verwarrend zijn voor de luisteraar, en uitmonden in een eindeloze of heftige discussie.
Goed-geïnformeerde, bewuste ouders zijn in de minderheid. Dat is logisch, ze kunnen niet steunen op de informatie van het RIVM, de media, en het consultatiebureau, maar zijn soms maandenlang bezig met het bestuderen van de meest uiteenlopende bronnen. Het kost tijd om je goed te informeren, en niet iedereen heeft die tijd of is bereid er tijd voor te maken.
Dat brengt de kinderen van ouders die er bewust voor kiezen om niet te vaccineren in een lastige positie. Zij hebben op school een vreselijk filmpje gezien, en hun ouders zeggen glashard: ‘Wij willen niet dat jij dat vaccin krijgt’. Hoe moet het kind dat verkopen aan zijn klasgenoten? Zal hij gepest worden? En zullen zijn vriendjes nog wel met hem willen, of mogen spelen?
Stap 5 vraagt van kinderen een keuze om het eens te zijn met zijn ouders, en daarmee het risico op kritiek, of afwijzing van zijn klasgenoten te lopen. Of het eens te zijn met zijn klasgenoten, en daarmee misschien de ouders teleur te stellen?
Leren over vaccineren: Stap 6 – Voor,- en nadelen vaccinatie
Hier kunnen kinderen geen zinnig woord over zeggen, want ze hebben in het lesprogramma ‘Leren over vaccineren’ niets geleerd over de nadelen van vaccinatie. In dit artikel hebben we er enkele aangetipt, maar de nadelen van vaccineren gaan zover als het verstoren van de natuurlijke ontwikkeling van het immuunsysteem vanaf de leeftijd van 6 weken. Met alle consequenties van dien.
Leren over vaccineren: Stap 7 – Jouw mening telt
Vele ouders die op een buurtfeest of op het schoolplein getracht hebben een gesprek over vaccineren te voeren, zullen gemerkt hebben dat er niet te praten valt met mensen die het woord ‘d.o.o.d’ op hun netvlies hebben. Het resultaat van de media, of een lesprogramma zoals ‘leren over vaccineren’ is dat mensen bang worden voor infectieziektes. En dat maakt dat ze als het ware op hol slaan. Hoeveel van de mensen die in blinde paniek in de rij staan om de prik te halen beseffen ten volle wat de effecten kunnen zijn van wat ze inspuiten?
In stap 7 wordt de mening van de kinderen ‘getest’. Op elk van de volgende stellingen moeten ze kiezen of ze ervoor of ertegen zijn. En dan moeten ze een uitgesproken en zichtbare positie innemen door in de hoek van voor of tegen te gaan staan in de klas.
●Niet vaccineren is egoïstisch
●Als je niet gevaccineerd bent mag je niet naar school
●Mijn immuunsysteem is sterk genoeg, ik heb geen prikken nodig
●Kinderziektes maken je sterker, vaccinaties maken je zwakker
●De kans op meningokokkenziekte is zo klein dat vaccineren voor mij niet hoeft
●Vaccins maken je zieker dan de ziekte zelf
●Iedereen moet de griepprik krijgen
●Met een vaccin kun je een ziekte uitroeien
●Mazelen en de Bof zijn onschuldige kinderziektes
●Er moet een vaccin komen tegen alle ziektes
Stap 7 is hypocriet. De mening van de minderheid, in een context van angst heeft geen enkele kans. Voor een kind van 14 zijn leeftijdsgenoten zeer belangrijk, en waarschijnlijk zal hij of zij liever liegen dan voor zijn of haar mening uitkomen als die afwijkt van de meerderheid?
Leren over vaccineren: Stap 8 – Deel je kennis
De laatste stap bestaat uit een wedstrijd waarmee de kinderen maar liefsts €1000,- euro kunnen verdienen. De moeten hiervoor de ‘juiste’ voorlichting geven. Een 14-jarige die opmerkt dat er geen veiligheidsnormen bestaan; dat een kind in de leeftijdsgroep van 10-15 jaar een extreem kleine kans heeft om meningokokkenziekte op te lopen, laat staan een handicap over te houden aan meningokokkenziekte of eraan te sterven. Dat zelfs als hij of zij is gevaccineerd met Men ACWY, dit nog maar de helft van de paar kinderen die op die leeftijd ziek worden zou kunnen ondervangen omdat er ook nog eens zoiets bestaat als meningokokken B die niet in het vaccin zit etc. Dit kind, deze ‘eenling’ die het lukt om door de lesstof heen nog wat aanvullende, vaccin-kritische informatie op te pikken, zal waarschijnlijk worden gediskwalificeerd van deze wedstrijd wegens het verstoren van de zorgvuldig opgebouwde ‘consensus’ over dit vaccin. Het meerendeel van de klas zal – zeker met het oog op de prijs die op het spel staat – de aangeleerde geloofsstructuur uitdragen.
Stap 8 is triest. Gewoon heel triest.
Hoort voorlichting over vaccins thuis in het onderwijs?
Biologieleraren zijn niet opgeleid om les te geven over vaccineren, en worden verleid tot het doen van ongefundeerde uitspraken. In de facebookgroep van Vaccinvrij verschijnen verhalen van kinderen die thuiskomen met bijvoorbeeld een verhaal als: ‘De leraar zegt dat als je de prik gaat halen je levenslang beschermd bent’, terwijl het RIVM zegt:
‘Het is nog onduidelijk hoe lang een meningokokken ACWY-vaccin precies bescherming biedt, maar het lijkt erop dat de hoeveelheid antistoffen 3 tot 5 jaar na vaccinatie afnemen, zeker als kinderen al jong zijn gevaccineerd, evenals de vaccineffectiviteit. Eventueel kan een extra booster gegeven worden.’ – RIVM13
Wij denken dat het onderwijs geen geschikte plek is om een dermate gecompliceerd en controversieel onderwerp als vaccineren te behandelen. En ook dat het voor de minderheidsgroep van kinderen die het vaccin niet willen pijnlijke situaties op kan leveren.
De Kinderombudsman
Kinderen hebben rechten, en die worden door de Kinderombudsman gedefinieerd.14 Wij hebben er een aantal geselecteerd die van toepassing zijn op deze situatie.
Recht op informatie
Ieder kind heeft het recht op informatie over zaken die te maken hebben met zijn of haar leven.
(Denk aan: Eenzijdige informatie van de overheidsinstanties, ontbreken van cijfers betreffende hun leeftijdsgroep waardoor het risico op de ziekte niet ingeschat kan worden etc)
Recht op bescherming tegen discriminatie
Alle rechten gelden voor alle kinderen. Het maakt niet uit welke kleur, godsdienst, geslacht, handicap of seksuele voorkeur je hebt. De overheid moet er alles aan doen om kinderen te beschermen tegen discriminatie en moet haar best doen om te zorgen dat kinderen gebruik kunnen maken van hun rechten.
(Denk aan: Kinderen die zich geïsoleerd voelen omdat hun ouders een andere mening hebben over vaccineren; zich door de mening van de leraar en/ of de meerderheid van klasgenoten onder druk gezet voelen om een prostandpunt in te nemen terwijl vaccineren wettelijk een vrije keuze is; ervoor moeten kiezen te liegen, vanwege angst voor hun ‘anders zijn’ niet vrijuit durven spreken over vaccineren – een onderwerp dat nu openlijk in de klas wordt besproken op initiatief van de overheid – tijdens de biologieles ‘over vaccineren valt nog veel te leren’ etc).
Recht op privacy
Ieder kind heeft recht op privacy. De overheid beschermt het kind tegen inmenging in zijn of haar privé- en gezinsleven, en respecteert zijn of haar eer en goede naam.
(Denk aan: Het moeten geven van een presentatie over vaccineren. Vaccineren is vrijwillig en er zou geen enkele druk op kinderen gelegd moeten worden om open uit te moeten komen voor hun keuze).
Ouders die menen dat hun kinderen in een ongewenste positie zijn terechtgekomen, of op enigerlei wijze last ondervinden van de lessen ‘Leren over vaccineren’ zouden kunnen overwegen om een klacht in te dienen bij de Kinderombudsman. Als wij alles maar accepteren zal dan de lat van wat wij zullen moeten accepteren niet steeds hoger gelegd worden?
Wij horen graag over uw ervaringen!
Bronnen:
1. Download ‘Leren over vaccineren’ voor leerlingen vmbo en havo/vwo https://www.nibi.nl/pagina/leren-over-vaccineren
2. http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?DM=SLNL&PA=7052_95&D1=0-29,31-61,63-68,71-91&D2=0&D3=4&D4=41,51,57-67&HDR=G3,G1,G2&STB=T&VW=T
3. http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=7461BEV&D1=0&D2=a&D3=1-27,101-105,121-123,131&D4=l&HD=110621-1139&HDR=T,G3,G1&STB=G2
4. https://lci.rivm.nl/richtlijnen/meningokokken-meningitis-en-sepsis“>https://lci.rivm.nl/richtlijnen/meningokokken-meningitis-en-sepsis
5. https://www.rivm.nl/Onderwerpen/M/Meningokokken
6. https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/2017-0031.pdf&ved=2ahUKEwj83OHPhO3dAhWRZVAKHeewDHAQFjABegQICBAB&usg=AOvVaw2PzE2fNUHIHW1I1iVayHBv
7. https://www.rivm.nl/Documenten_en_publicaties/Algemeen_Actueel/Veelgestelde_vragen/Infectieziekten/Vragen_en_antwoorden_meningokokken
8. http://www.vigiaccess.org/
9. https://lci.rivm.nl/richtlijnen/meningokokken-meningitis-en-sepsis
10. https://nl.wikipedia.org/wiki/Hypogammaglobulinemie
11. https://www.nrc.nl/nieuws/2016/11/17/rivm-trekt-2-miljoen-euro-uit-voor-uitleg-vaccinatie-a1532191
12. https://www.nvic.org/…/live-virus-vaccines-and-vaccine-shedding.pdf
13. https://lci.rivm.nl/richtlijnen/meningokokken-acwy-vaccinatie?_sp=945c29b7-cb62-4e30-95f8-855089b04ca0.1536663065204#10-beschermingsduur-en-revaccinatie
14. https://www.dekinderombudsman.nl/72/contact/
Over de auteur:
Door Frankema is moeder van twee ongevaccineerde, inmiddels volwassen kinderen. Zij is schrijfster van het boek ‘Vaccinvrij – ouders, artsen en wetenschappers over vaccine en vaccinvrij opgroeien’, en initiatiefneemster van de Stichting Vaccinvrij.